Emirali Yağan: Eksik bırakılmış bir eserdir hayat

Alirıza Güler

Beşerler tarih boyunca daima bir hayalin peşine düşmek, gitmek, bulmak, görmek istedi. Daima yeniye, bilinmezliklere ulaşmak için yol aldı. Kimi ayağını bastığı yerde olmayan öbür hayatları, kimi ölümsüzlüğü, kimi sınırsızlığı/sınıfsızlığı bulmayı düşledi. Ben kadim dostum Emirali Yağan’a “gitmelerin şairi” dedim. Olası ki umutsuz bir hastalık gelip kendisini bulmasa gitmelerine devam edecekti. Emirali ile dostluğumuz çok uzun yıllara dayanıyor. Hani kimileri için hafızamın yarısı dersiniz. Mehmet Çetin’den sonra benim hafızamın yaşayan yarısıydı Emirali. Hastalığı devrinde de Almanya’dan kalkar yanına Paris’e giderdim ziyaretine. Konuşur, tartışır, didişir ve ancak memnun ayrılırdık daima.

Bu buluşmalarımızda onunla kısa söyleşiler yapardım. Burada okuyacağınız söyleşiyi 2021 yazında, amansız hastalığının yanında ayrıyeten geçirdiği ağır bir korona sonrası yaptım. Yarasını saklar üzere saklamıştık gerçeği birbirimizden. Lakin, acıdır ki ikimiz de biliyorduk bunun son söyleşisi olduğunu.

24-25-26 Haziran’da Dersim’de ikinci kere buluşuyoruz Emirali Yağan ve Mehmet Çetin için. Ve zannedersem vaktidir artık, direkt kendi ağzından hayatının çeşitli kesitlerini anlattığı bu içtenlikli ve son söyleşisini sevenlerine ulaştırmanın…

Emirali, birçok hayat yaşadık seninle. Gördük, geçirdik, sonuçta yeniden geldik Avrupa’nın merkezinde Paris’te bir defa daha buluştuk. Bu buluşmayı bir fırsata çevirmek istedim. Sana, ortak yaşadığımız hayata, senin yaşadıklarına ait birkaç soru sorsam, sen de bunlara kısa yanıtlar versen, ortamızda hoş bir anı olarak bunu da biriktirmiş oluruz. Şimdi, bu kadar yıl sonra, “Sen Dersim’lisin. Dersim’de doğmak ne demek? Sende nasıl bir his bıraktı?” diye sormak isterim.

Dersim’de doğmak Patagonya’nın ucunda ateş toprağı dedikleri dünyanın kıyısında, ozon katmanının yırtıldığı, insanların patır patır kanserden öldüğü dünyanın lanetli bir kıyısında doğmak üzere bir şey. Fakat tıpkı vakitte insanın şu kainatta, şu yeryüzünde biriktirdiği en hoş bedellerle yüklü bir toprakta doğmuş olmak manasına da geliyor. Nedir bu kıymetler? 72 millete birebir bedelde bakmak, kurdun kuşun hakkını gözetmek, harman yerinde fakir hakkını gözetmek, hiçbir halkı ötekileştirmemek, hakir görmemek. İşte ormanlarda, su kaynaklarında, meralarda herkesin hakkını gözetmek.

Bütün bunlar kadim Dersim’in insanlık pahaları olarak addedilebilecek, öbür toplumlarda, örgütlü toplumlarda, diyelim ki üstten aşağıya inşa edilmiş bir Sovyetler Birliği’nde halka sirayet etmemiş şeylerdir. Kolektivizasyon, yani eşitlik kıymetleri, paylaşma pahaları, ötekinin hakkını hukukunu gözetme bedelleri üstten aşağıya mimari olarak projelendirilmiş toplumlarda hayat bulmazken, sende aşağıdan spontane olarak gelen bir kültüre, yaşama biçimine dönüşen bir haldi, bir şekildi. Bu manada bu türlü topraklarda doğmayı ben bir baht addediyorum.

Sonra Ankara’ya geldin. Biz esasen seninle Ankara’da tanıştık. Başşehir Ankara sende hangi izler bıraktı?

Ankara birinci gençliğimizin uğrağıydı. Anlımıza birinci çizgilerin, saçlarımızda birinci akların düştüğü yerdi. Ankara azaplarını, hapishanelerini, zindanını yaşadığımız bir yerdi. Lakin Ankara tıpkı vakitte en hoş dostlukları, en hoş yoldaşlıkları ve hayatımıza, ömrümüze ulanan arkadaşlıkları başlattığımız yerdi. Ankara’yı en son 1995 yılında terk ettim. Sivas’ta 33 arkadaşımızın katlinden sonra kendimi yalnız hissetmeye başladım. O periyot, 90’lı yılların başları, 92-93-94 yılları on binlerce faili meçhul cinayetin işlendiği, insanların yerinden yurdundan edildiği yıllardı. Bir mültecilik duygusu, bir yalnızlaşma hissinin başladığı yer oldu Ankara. Ankara‘yı terk ettiğimde, “Gidersem korkarım ıssız kalacak” diye bir imgem olmuştu. Biraz abartmışım. Issız mıssız kalmıyor. Ankara‘yı pek çok şair, müellif, Ankaralı terk etti ve dönüp bir daha Ankara’ya bakmadı.

Bir de Ankara’dan bir cezaevi deneyimi yaşayarak ayrıldın…

Evet, Ankara cezaevinde, öteki cezaevlerinde yaşadıklarımız çok dokunduğumuz hususlar olmadı. Yıllar yılı ötelediğimiz, yaşamamış üzere yaptığımız bir tecrübeydi, bir yaşamsal haldi. Buna girmeyeyim artık. Tahminen günün birinde, şayet hayat bana bir talih verirse…

‘BERABER OLMAYA, BİRLİKTE DÜŞÜNMEYE DEVAM ETTİK’

Sonra bir Piya Yayın Kolektifi tecrübesi var.

Ben Ankara’dan Piya’ya dahil oldum. 90 yılında ‘Şarkılar Ülkesi’nin yayını ile Piya’nın yayın hayatına girdim. Öncesinde Mehmet Çetin ile Ahmet Cihan’ın birkaç kitap yayını olmuştu. Süha Tuğtepe’nin, Lider Kızılkaya’nın kitaplarını yayınlamışlardı. Sanıyorum ‘Şarkılar Ülkesi’, Piya’nın 3. kitabı olarak ortaya çıktı. Sonrasında yayınevi faaliyet alanını genişletti, iştirakçileri çoğalmaya başladı. 92-93 yılında Piya’nın merkezinde, paralelinde yürüyen, “Sanat Hareketi” pratiği ile daha geniş kapsamlı, daha kolektif bir eforun merkeze alındığı bir faaliyete dönüştü. Ankara, İzmir, İstanbul merkezli geniş bir iştirak buldu. Sonrasında Almanya’da, Duisburg’da sizin katılımınız oldu. Senin, Necati Teyhani’nin, İsmet Polatlı’nın dahil olduğu yurtdışı ayağı oluşmaya başladı. Yayınevimizin kitap basım faaliyetlerinin yanında periyodik yayınlar devreye girdi. Ütopiya, Kunduz Düşleri, Sinema mecmuası Kinama üzere. Bütün bunlar 95 yılına kadar ve giderek yapıyı kurumsallaştıran bir trendde yürürken Mehmet’le (Çetin) benim yurtdışına çıkma gereksinimimiz hasıl oldu.

Mehmet Hollanda’ya gitti, ben Fransa’ya geldim. 2-3 sene Piya, Ütopiya Dergisi’ne yurtdışından dahil olma ısrarımızı sürdürdük. Merkezinde durduğunuz için sizin de bildiğiniz üzere Ütopiya’nın 1. ve 2. sayısını Avrupa’da çıkardık. 40-42 yaşımıza geldiğimizde Mehmet’e, “Biz artık sendikacılık, dergicilik yapmak yerine oturup kendi kitaplarımızla uğraşsak, kendi projelerimize yoğunlaşsak… Artık genç ve dinamik değiliz, sürüler halinde yaşamak tahammülüne, sabrına sahip değiliz, kendi bildiğimizi yapmaya dönsek, ne dersin?” dedim. Tam paralel bir vakitte Ütopiya’nın bir mahkeme durumu oldu, yayın faaliyeti durdu ve yayınevi o müddette bizatihi dağıldı.

Alirıza Güler ve Emirali Yağan

Her bir arkadaşımız kendi serüvenine yöneldi. Bunu yaparken de Sanat Hareketi’nin, Piya’nın, Mehmet’in, bütün arkadaş kümemizin, toplamımızın kolektif bir ortada yürüme isteğine halel gelmedi. Biz bir arada olmaya, birlikte düşünmeye devam ettik. Birlikte üretmeye, birlikte sahne tutmaya devam ettik. İşte bu bizim birinci gençlik yıllarımızdan getirdiğimiz omuz omuza bir ortada durmak, birlikte üretmek sevdamızın, tahminen de hayat üslubumuza dönüşmesinin bir tezahürüydü. Yani biz, Piya yayın faaliyeti, Ütopiya ve Sanat Hareketi pratiği durduğunda da eskisi üzere bir kolektif bir hayat yaşıyorduk. Her birimiz kıta Avrupası’nın bir yerindeydik lakin biz gereksinim duyduğumuzda üç gün, beş gün, bir hafta bir şatoda 30 kişi, 100 kişi bir ortaya gelebiliyorduk. Yani Almanya’nın, Hollanda’nın, Fransa’nın, İsviçre’nin dağları, şatoları, adaları bizim buluşma yerlerimize dönüşüyordu.

Paris de sana bir şeyler kattı herhalde? Uzun yıllar Paris’te kaldın.

Benim hayatımdaki en hoş uğraklardan biridir Paris. Bana dünyayı tekrar tanımlama, yaşama pratiğimi yine biçimlendirme bahtı verdi. Paris, bana yüksek tahsilimi yenileme talihi verdi. Paris, bana dünyanın en geniş insan havzasındaki bir iklimde ötekilere karışarak yaşamayı öğretti. Paris, bana o güne kadar bildiğim, okuduğum tarih okumalarını, sosyoloji, edebiyat okumalarını yenileme talihi verdi. Paris, bana her şeyden evvel Paris’in ötesinde bütün kıta Avrupası’na yayılan, dokunan, gidip gelen bir yaşama pratiği talihi verdi. Âlâ ki de o denli bir seyahati yapmışız. Mehmet Çetin için de, benim için de sahiden yurtdışı tecrübesini kimi aksaklıklarla, kimi yetmezliklerle karşılaşsak da hoş yaşadığımızı düşünüyorum.

Avrupa kıtasında birçok kentler gördün. Hangisini kültürel olarak, sosyolojik olarak daha çok beğendin?

Amsterdam, Viyana, üç sonlar bölgesi Basel. Arkadaş kümemizin yaşadığı, temaslandığımız Almanya’nın Ruhr Havzası’ndaki Duisburg, Köln, Essen. Buraların hayatımıza manalar katmasıyla da bir ilgisi var. Ancak şahsî tecrübe açısından bakarsam Paris ve Amsterdam en hoş kentti derim. Özellikte Amsterdam’ın hem bir kasaba havası vardı hem bir metropoldü. 24 saat hayatın dinamiğinin hissedildiği bir metropoldü. Lakin kalabalık olduğu kadar da sakin, dingin, tenha bir kentti. Yani muharrirler, düşün üretenler, oturup bir projeye ağırlaşmak isteyenler için ülkü bir yerdi. Mehmet Çetin bu nedenle ömrünün 24 yılında Marnixstraat 28’e serdi çulunu. Bizim de bu kıtada kalıcı bir yerimiz oldu orası.

Buralara entegre olsak, ahenk sağlasak da dönüp dolaşıp çocukluğumuzun, gençliğimizin geçtiği coğrafyaya dönüyoruz. “Her kuş, kendi sürüsüyle (mi) uçar” sence de?

Bilemiyorum yani. “Her ot kendi kökünde biter.” Bunlar çok klişe öyküler. Bunlar bizim yaşamsal maceramızla, temas alanlarımızla, yaşama biçimimizle, canlı, değişken bir öyküdür. Gidersin kendi klanının içine düşersin, kendi mezhebinin hudutlarına düşersin, onlarla yatıp kalkarsın ve senin için dünyanın merkezi, olmazsa olmazı olur. Ancak gidersin hakikaten dünya renklerine karışırsın, bakarsın dünya uçsuz bucaksız bir düzlem. Her bir enlemi, her bir boylamı, her bir kilometresi ile farklı bir yaşama alanı. Buradaki tecrübenin derinliğine nazaran bunların karşılığı değişiyor.

‘SON KELAM YOKTUR, HAYAT ONU BİZE BAĞIŞLAMIYOR’

Biraz da yorulduğunu hissediyorum. Son olarak ne söylemek istersin?

Son kelamım bir orta cümledir aslında. Son kelam de yoktur, hayat onu bize bağışlamıyor. Eksik bırakılmış bir yapıttır hayat ve kelamın kendisi de tamamlanmamış, noktasına ermemiş, bitmemiş bir öyküdür.

Gitmek Bir Uzun Hikaye – Toplu Şiirler 1985 – 2021, Emirali Yağan, 176 syf., Red Kitap, 2021.

Gitmek bir uzun hikaye mü yani?

Evet, gitmek bir uzun hikaye. Benim tahminen de hayatımdaki en hoş imgeydi. En isabetli imgem bu oldu benim. 1995 yılında Ankara’dan ayrılmadan evvel kitabıma verdiğim isimdi bu. O vakit benim şurası, yerleşik bir nizamım, bir işim ve konut hayatım vardı. Hiçbir yere de gitmiyordum. Gidebildiğim yer İzmir’di, İstanbul’du. Nereden esinlendimse “gitmek bir uzun öykü” diye bir imgenin altını dolduran bir kitaba çalıştım. Kitap bitip yayınevine teslim edildiğinde kendimi bitmeyen bir yolda buldum. Sonra 29 yıl geçti ve ben bu ortada daima gittim.

Bir de sen daima batıya gelmek istiyordun fakat batıya gelirken daima doğuya gittiğini söylüyorsun..

Yani orada biraz da özel bir neden var.

O dizeleri bir hatırlayalım istersen..

“Ömrümün bütün seyahatleri batıya
daha batıya bu bir tesadüf mıydı acaba
…
gittim ve gördüm
batının batısında bir doğu yokmuş”

Bu kıssanın biraz da özel bir boyutu var. Benim birinci göz ağrım metazori bir ayrılıkla doğuya hakikat götürüldü. O doğuya gittiğinde ben yüksek tahsilim için batıya yol aldım. O günden sonra daima batının batısına ara aldım. Bütün seyahatlerim tesadüfle batıya hakikat oldu. İşte gelip Atlantik’in kıyısında son buldu. Atlas çok bir seyahat yapmadım, dünyayı turlamadım lakin düşünsel olarak dünyayı turladığımda da dönüp doğuya gelecektim. Geldim de hakikaten. 20-25 sene sonra o topraklara çocuktuk aşkımın ayak izlerine döndüğümde onu yerinde bulamadım. Onu bulduğumda da bulamadım. 30 yıl sonra karşılaştığımızda da ne o benim aradığım kişiydi ne de ben onun hayal ettiği şahıstım. Yani burada hem bir öznel kıssa var hem de o döngünün sonsuz olduğunu, gitgide bizim önümüz sıra kaydığını, istikametin, kutbun, menzilin gide gide uzaklaştığını, yaşamsal olarak da deneyimlediğimizde bu türlü imgesel bir çıkarsama yapıyorsun.

Devam edecek misin daima batıya gitmeye?

Yok, yola uğrular indi. Yolu uğrular tuttu. Bu yolun menziline eren yok. Ben o denli sanıyordum, gide gide menzile erecektim. O denli bir şey yok yani.